Piano Duets & Concertos | Giới thiệu tác phẩm

Trong bức tranh của Johann Nepomuk della Croce, ta có thể thấy khắc họa gia đình Mozart từ khoảng năm 1780, trong đó nhà soạn nhạc thiên tài và người chị Nannerl (tức Maria Anna) đang bắt chéo tay trên phím, ông Leopold nâng cây vĩ cầm bên cạnh, còn trên tường là bức chân dung người mẹ vừa qua đời. (hình) 

Phần lời tựa quyển Âm nhạc Sáng tác cho hơn một Piano (Kèm Chú giải) của Maurice Hinson cho hay: âm nhạc sáng tác cho từ hai nhạc cụ phím trở lên khởi đầu chí ít từ tác phẩm “Viết cho hai Đàn Virginal” của tác giả Giles Farnaby (1560-1620). Quá trình  phát triển của loại hình hòa xướng các nhạc cụ dương cầm từ giai đoạn tiền thân đến nay được góp công bởi Bernardo Pasquini, J. S. Bach (cùng ba con trai ông), Clementi, Mozart, Liszt, Brahms, Busoni, đến các nhà soạn nhạc thế kỷ 20, như Stravinsky hay Prokofiev, cho tới tận ngày nay khi các nhà soạn nhạc đương đại không ngừng tìm kiếm các biểu năng và âm sắc mới hơn nữa cho các tổ hợp nhạc cụ trình tấu. Sách cũng dẫn, không ít tác phẩm viết cho hai piano từ thập niên 40 thế kỷ 20 đến nay được viết dành riêng cho hai cây piano, theo “đặt hàng” hẳn hoi, đến độ định nghĩa “pianistic” (thuộc về đặc trưng của dương cầm) ngày càng có trường nghĩa thênh thang hơn, đến từ những nguồn âm thanh xung quanh món nhạc cụ, và các tư thế biểu diễn sáng tạo của người nghệ sĩ - đơn lẫn đôi. Việc thưởng thức không còn dừng lại ở sự chăm chú nhắm mắt lắng nghe, mà còn ở sự say sưa chiêm ngưỡng các tương tác ngay trước mắt, một nét thu hút thứ hai bên cạnh bản thân tác phẩm. 

Chương trình Piano Duets & Concertos mong muốn mang niềm hứng khởi và khoái cảm của loại hình song tấu piano đến với người yêu nhạc. Ở đây, “piano duet” là các bản nhạc cho hai người chơi trên cùng một cây dương cầm, mà còn được gọi là “piano bốn tay”. Và “piano concerto” là  tác phẩm piano độc tấu, trình diễn cùng dàn nhạc, được chuyển soạn thành tác phẩm cho 2 piano, mỗi cây được chơi bởi một nghệ sĩ. Xuyên suốt tối nay là sự luân phiên uốn lượn của các bản duet và concerto dưới ngón tay điêu luyện của các nghệ sĩ. 

Thể loại concerto viết cho piano và dàn nhạc, thông thường, phần dàn nhạc có thể nói như làm nền cho trung tâm tác phẩm là giai điệu từ piano. Và một số không nhỏ concerto được chuyển soạn lại cho 2 dương cầm, trong đó piano độc tấu (piano solo) vẫn chịu trách nhiệm giai điệu chính, trong khi cả dàn nhạc được thâu về những cung bậc biểu cảm của piano đệm (piano accompanist). Nói chính và đệm ở đây không có ý tôn cao hay hạ thấp tầm quan trọng của một trong hai cây đàn hay người chơi, mà chỉ là mô tả phần nào vai trò giữa một bên là khung cảnh, là hòa điệu tinh tế để tôn lên bên còn lại là giai điệu chính. Cả hai phần đều đượm tính nghệ thuật, đều yêu cầu kỹ thuật cá nhân lẫn phối hợp thật vững ở người diễn.

Sergei Vasilievic Rachmaninoff (1873-1943)

Mở đầu chương trình là chương 1 concerto cho piano và dàn nhạc, được soạn lại cho hai đàn: bản Piano concerto Số 2 được nhà soạn nhạc người Nga Sergei Rachmaninoff sáng tác vào đầu thế kỷ 20, trong giai đoạn ông đang ở Mỹ, vừa vượt qua chứng trầm cảm. Bản concerto đã hồi sinh sự nghiệp của ông nơi đất khách, gây nên sự nhiệt thành hâm mộ ở khán giả kéo dài đến tận ngày nay, và cùng với concerto số 3 sau đó, tác phẩm này giữ trọn vị trí những sáng tác thách thức kỹ thuật trình tấu nơi người diễn vì chính bản thân Rachmaninoff cũng là một nghệ sĩ biểu diễn cự phách. Bản ‘Piano Concerto số 2” khởi đầu với hồi chuông nhà thờ ảm đạm, cũng chính là tâm trạng trong những ngày tháng nhớ cố hương nơi đất khách của Rachmaninoff. Chương I. Moderato với tiết tấu chậm vừa phải là những dòng nhạc uyển chuyển, trữ tình và những đoạn nhạc dồn dập xen kẽ. Hãy quan sát và lắng nghe những lúc mà piano độc tấu và piano đệm hòa làm một, cũng như lúc chúng được có tính cách riêng, trong đó phần piano đệm vẫn được ưu ái những nét chấm phá đan xen với giai điệu chính. Tác phẩm: Piano Concerto No. 2 in C Minor, Op. 18, I. Moderato (Concerto cho dương cầm số 2 Giọng Đô giáng, Tập 18, Chương I. Vừa phải) với Nguyễn Đình Phước Thịnh (phần độc tấu), Lê Nguyễn Vi Vân (phần đệm).

Tranh minh họa Peer Gynt (1936) của Arthur Rackham

Tác phẩm Peer Gynt ban đầu được Edvard Grieg viết cho dàn nhạc và làm nhạc nền trong vở kịch nói cùng tên của Henrik Ibsen vào năm 1875. Là một người yêu trẻ con, Grieg lấy cảm hứng từ các nguồn tác phẩm dân gian, những truyện cổ tích xứ sở quê hương mình để viết nên những tác phẩm sáng tạo, đa sắc màu, có thể thu hút khán giả không kể độ tuổi. Nhắc đến Grieg là nhắc đến Peer Gynt, và ngày nay các tác phẩm trong hai Tổ khúc Peer Gynt (Peer Gynt Suites) thường được biểu diễn độc lập khỏi vở kịch. Tuy vậy, Grieg luôn coi âm nhạc của Peer Gynt không thể tách rời vở kịch khi ông và Ibsen đã cùng nhau sáng tạo để nhạc đi cùng chuyện và giúp phác họa thêm tính cách cho các nhân vật. Sự kết hợp giữa kịch tính mạnh mẽ của Ibsen và âm nhạc giàu sức gợi của Grieg đã khiến Peer Gynt trở thành một trong những tác phẩm giá trị nhất trong kinh điển văn hóa Na Uy. 

Chương trình hôm nay, chúng ta sẽ thưởng thức tác phẩm Xúc cảm sáng tinh mơ thuộc Tổ khúc Peer Gynt số 1, Tập 46 (Peer Gynt Suite No. 1, Op. 46) được chính tác giả chuyển soạn cho piano 4 tay. Ở phương diện nhà soạn nhạc, một trong những lợi thế của việc sáng tác cho piano bốn tay (so với cho piano solo) là khả năng mở rộng cấu trúc và sáng tạo ra các câu nhạc liền lạc trong âm vực rộng. “Xúc cảm sáng tinh mơ” khởi đầu bằng sự thanh thoát của các nốt cao, rồi bè trầm hòa vào để làm dày bức tranh thiên nhiên. Tác phẩm này sẽ được thể hiện bởi Thái Ngọc Thùy Trang (primo) và Đặng Trí Dũng (secondo). 

Lang Lang và Eschenbach chơi Petite Suite của Debussy tại Schlesswig-Holstein Musik Festival năm 2012. Ở đây có thể thấy Lang Lang (secondo), vest đen có cổ tay áo trắng, vươn tay sang chơi nốt cao quá tay Eschenbach (primo).

Ngoài các tác phẩm viết cho dàn nhạc giao hưởng được chuyển soạn lại cho dương cầm, thế giới của hòa tấu piano còn có các tác phẩm được viết với chủ đích ngay từ đầu dành cho piano 4 tay, mà trong đó Debussy là một trong những đại diện xuất sắc. Tác gia người Pháp này đã soạn 4 tác phẩm cho piano 4 tay, và Petite Suite (Tổ khúc nhỏ) là tác phẩm đầu tiên. Sáng tác khi Debussy 26 tuổi (1888), giai đoạn mà âm nhạc của ông chưa mang rõ màu sắc ấn tượng như sau này và đang còn giữ nét lãng mạn, bộ tổ khúc gồm 4 tiểu phẩm mà 2 tiểu phẩm đầu lấy cảm hứng từ thơ của Paul Verlaine. Bài đầu En Bateau (Lướt đi trên thuyền) với nhịp điệu khoan thai nhẹ nhàng, tạo hình ảnh của một đêm yên bình trên dòng sông tĩnh lặng. Bài 2, Cortège (Đám rước), theo ý thơ, mô tả một người phụ nữ quý tộc đi với con khỉ cưng của mình cùng người hầu, nên đám rước có phần thiếu trang nghiêm. Hai tiểu phẩm tiếp sau không có tham chiếu văn học: phần “Menuet” là một vũ điệu truyền thống của Pháp với nhịp điệu chậm vừa phải, và phần kết thúc, “Ballet”, có giai điệu tươi vui, sống động. “Tổ khúc nhỏ” sẽ tái hiện qua phần trình bày của 3 cặp nghệ sĩ: Vũ Khánh Đan (primo), Nguyễn Trần Phương Vy (secondo) với tiểu phẩm đầu tiên; Mai Tuyết Minh (primo), Hồ Liên Đài (secondo) với tiểu phẩm thứ 2; và Thái Ngọc Thùy Trang (primo), Đặng Trí Dũng (secondo) với 2 tiểu phẩm còn lại.

Trong một tiểu luận công phu về trình diễn piano bốn tay, học giả kiêm giảng viên âm nhạc người Phần Lan-Hungary Cecilia Oinas, đồng thời cũng là một nghệ sĩ dương cầm ĐH Nghệ thuật Helsinki - Học viện Sibelius chia sẻ về trình diễn piano bốn tay như sau: “Tùy người được hỏi, trình diễn bốn tay có thể là một buổi sum vầy tươi tắn, nơi hai nghệ sĩ cùng tấu lên  một cách đầy ngẫu hứng; hoặc là một trong những hình thức [trình diễn] thính phòng thử thách nhất, về khả năng trình diễn lẫn phối hợp của người chơi.” Cách nhà soạn nhạc Edward T. Cone hình dung về trình diễn bốn tay còn “kinh dị” hơn: quái vật bốn tay, ý chỉ về sự hợp nhất trong tư duy, kỹ thuật, và nghệ thuật của người chơi. Đó là một quá trình đòi hỏi mức độ phối hợp cơ thể cao độ cốt để có thể duy trì chất lượng trình diễn, nhưng đồng thời chính sự thân thiết, gần gụi trong quá trình tạo ra âm thanh là một nhân tố khiến lối chơi này rất dễ… gây nghiện với các cặp đôi nghệ sĩ. 

“Quái vật 4 tay”: Khatia Buniatishvili và Yuja Wang chơi Brahms, Hungarian Dance No. 1

Hai nhà nghiên cứu Haddon và Hutchinson, tác giả cuốn Nghệ sĩ thính phòng trong thế kỷ 21 (2022), kết luận rằng, sự đan kết của đôi tay, khi không nghệ sĩ nào biết chắc ai đang diễn, có thể khiến “cả hai đồng thời ra quyết định, thậm chí còn cảm nhận được cảm giác của người kia như thể cảm giác của chính mình.” Có lẽ khi nhìn kỹ, ta sẽ thấy họ cùng chung một hơi thở, cùng chung một nhịp đong đưa, nhưng sẽ có sự trước sau, có người dẫn dắt, người nối tiếp, tuy từng lúc mạnh nhẹ khác nhau nhưng luôn ôn tồn, nâng giọng cho nhau. Người xem chúng ta khó lòng phủ nhận nét “gợi cảm” - nghĩa đen, gợi cảm giác râm ran, khoan khoái - nằm ở những đoạn nhạc phá cách, với sự tung hứng, đùa ghẹo trong quá trình chơi giữa hai nghệ sĩ và giữa họ cùng khán giả. 

Một trong những đoạn chéo tay giữa hai người chơi của bản Quân hành D. 733 của Schubert

Trong nhiều tác phẩm bốn tay sáng tác vào thế kỷ 19, hai tay giữa tiếp xúc gần với nhau, đôi khi còn đánh cùng nốt nhạc lần lượt; thế nhưng các chỉ dẫn trình diễn ít khi xuất hiện, kể cả ở những nhà soạn nhạc bốn tay đáng chú ý như Franz Schubert. Trong một nhận định trích từ một bài báo vào năm 1928 của Theodor Adorno – nhà xã hội học, triết học và âm nhạc học người Đức, cho rằng, Schubert đích thực là người bậc thầy thể loại piano 4 tay trong thời đại của mình, với 40 sáng tác 4 tay trong 31 năm ngắn ngủi cuộc đời. Nằm bên cạnh tuyệt tác D. 940 cho piano bốn tay quen thuộc, chúng ta sẽ cùng nhau thưởng thức một trong 3 khúc Quân hành cho piano 4 tay, D. 733, I. Hơi nhanh, đầy sinh khí 3 Marches Militaires, D. 733 for Piano Four Hands, I. Allegro vivace), qua phần thể hiện của Lại Thế Xuân An (primo) và Phạm Anh Khôi (secondo).

Bìa đĩa nhạc Vũ điệu Sla-vơ (Slovanske Tance) của nhà soạn nhạc người Séc Dvorak, ghi âm tại Supraphon Studio ở House of Artists, Prague, CH Séc năm 1979.

Nửa sau thế kỷ 19, piano có mặt tại hầu hết các gia đình trung lưu với tham vọng xã hội hoá âm nhạc, và mỗi gia đình thường có ít nhất là một vài thành viên được học và chơi đàn. Vì vậy, khuynh hướng sáng tác cũng đã thay đổi đáng kể: ngày càng có nhiều tác phẩm được viết để phù hợp với kỹ năng mới phát triển của các bạn nhỏ đang bắt đầu đi sâu vào piano. Thực ra thì đó không phải là điều mới mẻ, Mozart cũng đã viết các bản hòa tấu cho học trò của mình. Antonín Dvorák là một trong số các nhà soạn nhạc nhận ra chuyển biến xã hội này; ông đã soạn ra một số tác phẩm với định hướng như vậy, trong đó có bộ 8 Vũ khúc Slav, Tập 46 (Slavonic Dances, Op. 46), ban đầu được soạn cho piano 4 tay, với độ khó đủ để học viên có thể biểu diễn, rồi sau đó chính tác giả chuyển soạn lại cho dàn nhạc. Các nhà soạn nhạc thời kỳ này như Brahms và Dvořák sử dụng các giao tiếp chéo tay thường xuyên, minh họa ở đây bởi Vũ khúc Slav số 7, điệu Skocna (Skocná) sẽ đến với chúng ta qua phần trình bày của hai nghệ sĩ: Bùi La Giang (primo), và Nguyễn Viết Minh Khang (secondo). Là một vũ điệu truyền thống Sla-vơ, điệu Skocna nổi bật với những chuyển động mạnh mẽ, những cú nhảy cao, đá, và xoay tròn tốc độ, và là điệu nhảy trong các đám cưới, lễ hội, và dịp quan trọng của người dân các xứ sở Trung, Đông, và Nam Âu. 

Đầu thế kỷ 20, các nhà soạn Pháp bắt đầu khám phá những cách thể hiện bốn tay mới mẻ, sáng tạo hơn thế nữa, tiêu biểu là Six épigraphes antiques (Sáu bia cổ đại) (1915) của Debussy, Rapsodie espagnole (1917) của Ravel viết lại cho bốn tay, và Sonata cho bốn tay (1918) của Poulenc. Ở giai đoạn chuyển giao 2 thế kỷ, chúng ta còn có nhà soạn nhạc lớn đầu tiên của Pháp Camille Saint-Saëns, tác giả của 5 concerto chứa đựng nhiều cách tân. Với Camille Saint-Saëns, chúng ta sẽ thưởng thức Piano Concerto No. 2 in G Minor, Op. 22, II. Allegro scherzando; III. Presto (Concerto cho dương cầm số 2 Giọng Sol thứ, Tập 22, II. Nhanh và hài hước, III. Mau (hơi thúc nhịp)), do Hoàng Ngọc Đan Thy (phần độc tấu), Nguyễn Hoàng Quân (phần đệm) trình tấu. Tác phẩm này thể hiện khả năng điêu luyện của cả hai nghệ sĩ piano, với những đoạn chạy nhanh, hợp âm rải phức tạp và những đoạn hòa tấu đòi hỏi sự ăn ý cao. Cả chương II và III của concerto này là những điệu nhạc nhanh, nổi bậc với đảo phách hóm hỉnh trong chương II và cuộc đối thoại dồn dập của hai cây đàn trong chương III, để rồi kết thúc là sự hòa điệu cùng nhau đến lúc bản nhạc chấm dứt.

Camille Saint-Saens

Sang thăm nước Áo, chúng ta gặp Mozart với hai tác phẩm Piano Concerto No. 20 in D minor, K. 466, I. Allegro (Concerto cho dương cầm số 20 Giọng Rê thứ, K. 466, I. Nhanh, vui) do Dương Hồng Phúc (phần độc tấu), Trần Ngọc Nguyên Trinh (phần đệm); và Piano Concerto No. 23 in A major, K. 488, I. Allegro (Piano Concerto Số 23 giọng La trưởng, K. 488, I. Allegro) do Nguyễn Viết Minh Khang (phần độc tấu), và Nguyễn Thị Tuyết Mai (phần đệm). Niềm say sưa trọn đời của Mozart với món nhạc cụ phím lẫn thiên tài sáng tác của ông thể hiện rất rõ nét ở các concerto viết cho piano. Mozart là người phát triển thể dạng concerto 3 phần vẫn được áp dụng cho đến ngày nay. Đây là một cấu trúc chặt chẽ nhưng cũng cho phép việc phát triển các chủ đề được đầy đủ và sáng tạo. Các concertos của ông có độ biểu cảm cao, thông qua việc sử dụng hòa âm linh hoạt. Tiếp theo sau hai concerto, chúng ta sẽ đến với sáng tác Sonata for Piano Four Hands in C major, K. 521, I. Allegro (Sonata cho piano 4 tay Giọng Đô trưởng, K. 521, I. Nhanh, vui) do Lê Khôi Nguyên (primo), Nguyễn Thanh Hoa (secondo) trình tấu. 

Đứng từ góc độ người biểu diễn, khó khăn nằm chính việc phải dùng chung một bàn phím, những giới hạn về cơ học - chuyển động, nhất là đoạn hai tay ở giữa đan móc vào nhau. Thậm chí, các chuyển động này có khi còn được chủ định vạch ra và phối hợp giữa nghệ sĩ biểu diễn sao cho tay và đầu không chạm vào người kia. Một cặp nghệ sĩ được Cecilia Oinas phỏng vấn đã hợp tác cùng nhau hơn 15 năm, cho rằng: “Từng chuyển động đều được cân đo đong đếm!”. Một cặp đôi khác thì cho rằng mình “không chủ đích từ trước mà thường đôi tay sẽ tự vận hành trơn tru với nhau” (đôi nghệ sĩ này đã trình diễn cùng nhau hơn 30 năm). Không có một phương thức chính xác duy nhất, từng cách tiếp cận phản ánh những đặc thù thể chất đặc trưng giữa nghệ sĩ biểu diễn, chẳng hạn một người nam to cao/nữ nhỏ con thường có những giải pháp chuyển động khác giữa hai nữ nghệ sĩ đánh đôi, và tùy vào phong cách sáng tạo của cặp bạn diễn.

Nhà soạn nhạc người Đức Robert Schumann luôn ham thích trình diễn bốn tay, ngay cả khi chấn thương ở tay phải dập tắt hy vọng được trở thành nghệ sĩ dương cầm chuyên nghiệp. Schumann đã sáng tác 5 tập tác phẩm piano 4 tay cho đủ cấp độ cũng như lứa tuổi, được viết từ lúc ông còn ở tuổi thiếu niên và vào giai đoạn cuối đời (ông mất trẻ năm mới 46 tuổi). Bộ tác phẩm Kinderball, Vũ hội cho Trẻ em, Sáu vũ điệu dễ thương, Tập 130 (Children’s Ball, Six Easy Dance Pieces, Op. 130) được sáng tác vào năm 1849, gồm 12 bản nhạc phỏng theo các điệu nhảy, điệu múa trong một bữa tiệc vũ hội cho trẻ con. Với nét nhạc réo rắt, linh động, vui tươi, phần IV. Ecossaise, Lebhaft (Điệu nhảy sống động người Scotland), sẽ được thể hiện bởi Vũ Hoàng Gia Bảo (primo), và Lương Vĩnh Thiệu (secondo). Các bản nhạc trong Vũ hội cho Trẻ em được sáng tác để trẻ em cũng có thể chơi được. Schumann từng chơi các giai điệu này với con mình, và dùng chúng trong quá trình giảng dạy với học trò. Tuy là các tác phẩm đơn giản nhưng Kinderball có nét duyên và sự cuốn hút để vẫn tiếp tục truyền cảm hứng cho rất nhiều nghệ sĩ trẻ trên thế giới.

Tiếp nối với Schumann ở trên, chúng ta không thể bỏ qua Tổ khúc Dolly (Dolly Suite, Op. 56) (1896) của Fauré viết cho piano 4 tay, nằm trong loạt các sáng tác cho piano dành cho trẻ em, cảm hứng từ tình yêu mến trẻ. Điểm nổi bật của Tổ khúc Dolly là cách mà Fauré sử dụng âm nhạc để miêu tả những cảm xúc và trải nghiệm của trẻ con. Tác phẩm bắt đầu bằng khúc hát ru (Berceuse), tiếp nối bởi bài Mi-a-ou, mặc dù nghe giống như tiếng kêu của một chú mèo, nhưng thực ra là mô tả một cô bé đang bập bẹ gọi tên anh trai của mình. Tiểu phẩm số 3: Khu vườn của Dolly, tiểu phẩm số 4: Điệu valse của Kitty, tiểu phẩm số 5: Dịu dàng, và tổ khúc kết thúc với một vũ điệu Tây Ban Nha. Chúng ta sẽ cùng lắng nghe Tổ khúc Dolly, I. Khúc hát ru, II. Mi-a-ou (tiếng mèo kêu), và VI. Nhịp bước ngựa của Tây Ban Nha, qua phần trình bày lần lượt của 2 cặp nghệ sĩ: Vũ Hoàng Gia Bảo (primo), Lương Vĩnh Thiệu (secondo), cùng Vũ Khánh Đan (primo) và Nguyễn Trần Phương Vy (secondo).

Tác phẩm Kẹp hạt dẻ (Nutcracker) trái mùa của Tchaikovsky giữa cái nóng hè cháy bỏng sẽ đưa chúng ta về cuối chương trình, cũng như về miền cổ tích, nơi mùa đông đang ngự trị, và nơi âm nhạc cất lên, bản Hành khúc (March) của đêm lễ hội Giáng sinh, qua phần trình bày của Ngô Anh (primo) và Hồ Đắc Hoàng Lan (secondo). Đêm nhạc chủ đề những diễn tấu trên piano sẽ kết thúc bằng một trong những bản nhạc quen thuộc, phổ biến nhất trong thế giới nhạc cổ điển, đầy màu sắc dân gian của J. Brahms. Cùng trong dòng chảy sáng tác các tác phẩm cho piano 4 tay rộ nở, Brahms cũng đã chuyển soạn hẳn 4 bản giao hưởng của mình thành tác phẩm piano 4 tay, điều mà đa phần các nhà soạn nhạc hiếm khi làm, vì đa phần họ đều chuyển soạn trên 2 piano. Xin mời quý vị cùng thưởng thức tác phẩm sau cùng của chương trình, bản Vũ khúc Hungary số 1 (Hungarian Dances WoO 1, No. 1 in G minor: Allegro molto), qua phần trình bày của hai nghệ sĩ: Mai Tuyết Minh (primo), Hồ Liên Đài (secondo).